Het zal niemand ontgaan zijn dat de Arabische wereld onrustig is: deze kent dictatoriale regimes, grootschalige burgerprotesten en interventies door het Westen. Daar komt nu de coronacrisis bovenop. Arabische science fiction (sci-fi), zoals vele andere vormen van literatuur, biedt de ruimte om de dystopische verschijnselen te plaatsen en te analyseren. Sci-fi is immers, zoals de filosofe Hannah Arendt het ooit beschreef, een medium voor het uiten van de gevoelens en de wensen van de massa.¹

Arabische sci-fi

Neem het voorbeeld van Harb al-Kalb al-Thaniyyah (vertaald: ‘De Tweede Hondenoorlog’, 2018). Deze roman van de Jordaans-Palestijnse schrijver Ibrahim Nasrallah was de eerste Arabische sci-fi roman die de gerenommeerde ‘International Prize for Arabic Fiction’ won. Daarvoor bestond er echter al een aantal prominente Arabische sci-fi werken, zoals Tawfīq al-Ḥakīm’s toneelstuk uit 1958 Riḥlaʿila al-Ghad (‘Reis naar morgen’), waarin twee gevangenen hun straf uitzitten in een ruimteschip.² Daarnaast kan in vroege Arabischtalige werken al een vorm van prototypische sci-fi worden herkend, zoals de verhalen van Duizend-en-een-nacht, bijvoorbeeld het verhaal ‘Het ebbenhouten paard’, over een mechanisch paard dat de ruimte in rijdt.³♦

Terwijl mensen worden gearresteerd die protesteren tegen de kwetsbaarheid van gevangenen voor het virus, houdt de regering een discours over de ‘onaantastbaarheid’ en ‘immuniteit’

Terug naar De tweede hondenoorlog. Het verhaal hiervan vindt plaats in een onbekend land dat net uit de ‘Eerste Hondenoorlog’ komt. Deze oorlog was ontstaan door meningsverschillen onder de bevolking. Het dictatoriale regime van het land lijkt alles onder controle te hebben, totdat de inwoners opeens op elkaar beginnen te lijken. Een deel van de bevolking begint beetje bij beetje de uiterlijke en innerlijke kenmerken over te nemen van het andere deel van de bevolking. Hieruit volgt de Tweede Hondenoorlog, omdat mensen elkaar niet vertrouwen en niet wensen hun spiegelbeeld in anderen te zien. Het regime gebruikt op zijn beurt allerlei geavanceerde technologische ontwikkelingen om de bevolking te onderdrukken.

De mens en het kwaad

Kaft van ‘De tweede hondenoorlog’ door Ibrahim Nasrallah

De roman stelt de belangrijke vraag of de mens van nature neigt naar geweld of vrede. Dit is een vraag die, hoewel hij in deze roman in het Arabisch is gesteld, niet alleen opgaat voor de Arabische wereld. De roman laat zien hoe individuen, zoals het hoofdpersonage Raashid, in tijden van onrust hun toevlucht vinden in geweld, wraakzucht, polarisatie, opportunisme en desinformatie.

Dat mensen steeds meer op elkaar beginnen te lijken kan worden gelezen als kritiek op een wereld waarin men elkaar niet meer ziet als individu, maar als product of instrument dat ergens voor dient. In de roman maakt een groep opportunisten bijvoorbeeld graag gebruik van de ontstane chaos door te handelen in gevangenen en zieken. Het autoritaire regime gebruikt de mens eveneens door hem te dwingen tot gehoorzaamheid, en te gebruiken als instrument voor politiek en economisch gewin. De oorlog die uitbreekt is bovendien onderhevig aan een politiek van sociale polarisatie, zoals te lezen in het volgende citaat, dat grote gelijkenis kent met de speech die de toenmalige Amerikaanse president Bush in 2003 hield als rechtvaardiging voor zijn militaire interventies, onder andere in Irak: “Het land was bezweken voor die formule die als fascistisch kan worden omschreven: wie niet bij ons is, is tegen ons.”⁴

De staat en onderdrukking

Doordat het autoritaire regime in de roman, genaamd ‘Het Fort’, een tweedeling creëert tussen de bevolking (tussen hen die zichzelf zijn, en hen die de identiteit van anderen overnemen) ontwikkelen ze een angstcultuur waar burgers elkaar beschuldigen van het overnemen van hun identiteit.⁵

De roman bekritiseert ook hoe ‘Het Fort’, hoogtechnologische surveillance gebruikt om de bevolking in de gaten te houden en te onderdrukken. Dit is gebaseerd op de werkelijkheid van de Arabische bevolking waarin zowel de machthebbers als externe (Westerse) actoren middels technologie macht uitoefenen.⁶ Een voorbeeld zijn de vele ‘slimme camera’s’ in de roman, die zijn uigerust met een machinegeweer dat schiet op elke verdachte beweging en die lijken op de moordende drones die de Verenigde Staten gebruiken.⁷ Ook arresteert en martelt Het Fort ‘dubbelgangers’: burgers die de kenmerken overnemen van anderen en daarmee onrust creëren. De veiligheidsdiensten en het leger van het land hebben een technologisch verbeterd gezichtsvermogen gebaseerd op het oog van een uil, waarmee ze direct gedetailleerde informatie over individuen kunnen verkrijgen en zodoende kunnen vaststellen wie verdacht is.

Hierin kunnen we lezen wat de Italiaanse filosoof Giorgio Agamben, een van de belangrijkste theoretici van politieke theorie, bedoelde met zijn begrip ‘het naakte leven’.⁸ Met dit concept bouwt hij voort op Michel Foucault’s ‘biopolitiek’, dat stelt dat de controle over de mens niet alleen via een ideologie of een bewustzijn verloopt, maar ook via het fysieke lichaam.⁹ Agamben schrijft dat deze controle door de staat wordt uitgevoerd, die aan de hand van een biologisch criterium het bestaansrecht van een individu bepaalt: heeft het individu rechten of is het daarvan uitgesloten?¹⁰

Valt het individu in de laatste categorie, dan is het kwetsbaar, als het ware naakt, voor geweld en misbruik. Denk bijvoorbeeld aan vluchtelingen. Omdat ze zijn buitengesloten van een bepaalde rechtsorde, worden ze blootgesteld aan gevaar zoals het verblijf in vluchtelingenkampen, zonder dat ze zich op hun grondrechten kunnen beroepen. Maar ook bijvoorbeeld ‘de strijd tegen het terrorisme’ geeft regeringen de macht om de rechten van individuen te schenden. In De tweede hondenoorlog doet het regime hetzelfde door één deel van de bevolking genadeloos op te pakken en te martelen.

Het individu, de staat, en COVID-19

De mysterieuze verspreiding van het aantal dubbelgangers veroorzaakt een crisis die leidt tot een oorlog en de geïntensiveerde observatie van burgers. De coronacrisis is geen oorlog in de traditionele zin van het woord, maar het wordt gezien als een uitzonderlijke dreiging die vraagt om uitzonderlijke maatregelen. Autoritaire regimes grijpen zulke crises aan om meer macht naar zich toe te trekken en te consolideren. In sommige landen in het Midden-Oosten, zoals Algerije en Egypte, wordt de coronacrisis bijvoorbeeld via een discours van ‘securitization’ gebruikt om hun surveillancetechnologie verder uit te breiden, zodat zij (‘ongehoorzame’) burgers nog strenger in de gaten kunnen houden.¹¹

Gebaseerd op de werkelijkheid van de Arabische bevolking waarin zowel de machthebbers als externe (Westerse) actoren middels technologie macht uitoefenen

De Algerijnse overheid gebruikt de crisis om de vreedzame protestbeweging in het land te verzwakken, door onder andere activisten te arresteren en desinformatie te verspreiden.¹² In Egypte houdt de regering van Sisi zich meer bezig met het monddood maken van mensen die over de impact van de virus praten, dan met de bestrijding van het virus zelf.¹³ Terwijl mensen worden gearresteerd die protesteren tegen de kwetsbaarheid van gevangenen voor het virus, houdt de regering een discours over de ‘onaantastbaarheid’ en ‘immuniteit’ van Egyptenaren.¹⁴ De Israëlische premier Netanyahu, maakt vernuftig gebruik van ‘de onzichtbare vijand’ om zijn arsenaal aan surveillancetechnologie uit te breiden, iets dat hij mogelijk kan gebruiken om toekomstig politiek protest in de kiem te smoren. Dichter bij huis schreef de NRC dat men ervoor moet waken dat de massasurveillance en tracking-apps niet genormaliseerd worden, omdat dat een grove schending van privacy tot gevolg kan hebben.¹⁵

De waarschuwing van Arabische sci-fi

Zoals het voorbeeld van De tweede hondenoorlog illustreert, biedt Arabische sci-fi de ruimte om de onrust in de Arabische wereld te plaatsen en te analyseren. De roman beschrijft hoe zowel individuen als de regering reageren op een bedreiging, namelijk met geweld en opportunisme. Met zijn fictionele beschrijving geeft het de lezer een referentiekader om de werkelijke wereld te bekijken.

Uiteraard is dit niet een betoog tegen het indammen van de verspreiding van het coronavirus. Dit probleem moet, net als andere noodsituaties en conflicten in de wereld, adequaat worden aangepakt. Een waarschuwing is echter gepast, zodat de maatregelen tegen het virus niet leiden tot de scènes die in De tweede hondenoorlog worden beschreven. Dan gaat het zowel om de menselijke neiging om in tijden van nood een toevlucht te zoeken in geweld, populisme, polarisatie, opportunisme en desinformatie, als om de autoritaire dreiging van surveillancetechnologie.

Literatuur maakt voor de lezer zichtbaar hoe de wereld eruit kan zien wanneer we even niet opletten en legt bloot wat mogelijk zijn eigen blindheden zijn. Zo biedt ook Arabische sci-fi een lens om ons te helpen reflecteren, zowel op het Midden-Oosten als op onze eigen omgeving. Tenslotte zou ik dan ook willen pleiten van het vertalen van Arabische literatuur in het algemeen, en Arabische sci-fi in het bijzonder. In het kader daarvan probeer ik reeds mijn steentje bij te dragen: ik werk momenteel aan het vertalen van de roman van Nasrallah naar het Nederlands.

Een Arabische, alswel een Engelse vertaling van dit artikel is beschikbaar op mijn blog.
 
Redacteur: Thom Hamer

Desirée Custers

Desirée Custers is enthousiast lezer en vertaalster van Arabische literatuur. Met haar scriptie over Arabische science fiction werd ze in 2019 genomineerd voor de Vlaamse Scriptieprijs. Pas geleden verscheen haar eerste vertaling, de roman “Brusselse Vrouwen” door Nisma al-Aklouk. Ze behaalde een Master Conflict Studies and Human Rights aan de Universiteit van Utrecht, en een Master Arabistiek en Islamkunde aan de KU Leuven en combineert haar twee studies graag in artikelen op haar blog (https://issabramil.wordpress.com/). Desiree woont tussen Den Haag en Brussel, waar ze werkt bij het EastWest Institute, een organisatie die zich op inzet voor conflictpreventie en resolutie in het Midden Oosten.